تحلیل سیاسی مدرن

دال،رابرت،استاین‌بریکنر، بروس، 1392، تحلیل سیاسی مدرن، ترجمه حمیرا مشیرزاده، تهران: انتشارات جاوید 

کتاب تحلیل سیاسی به جهت «کاربرد نظریه در عمل» حایز اهمیت است. بسیاری از کتبی که در حوزه علوم سیاسی منتشر شده‌اند بر وجه نظری چیستی سیاست انگشت گذاشته‌اند و وارد تحلیل پدیده‌‌های سیاسی و چگونگی تأثیرشان بر جامعه و کنش‌گران معمولی و سیاسی نشده‌اند. کتاب رابرت دال نه‌تنها از نظر علمی در سطح بالایی قرار دارد که از بُعد تحلیل نیز به جهت پرهیز از تحلیل‌های انتزاعی با مثال‌های تیپیک و وقایع تاریخی سطح نظریه را با تجربه زیسته گِره زده است. به همین جهت تمام دانشجویان و علاقه‌مندان حوزه علوم سیاسی و جامعه‌شناسی اگر خواهان بینشی انتقادی و تحلیل هستند از مطالعه این کتاب بهره‌ها خواهند بُرد.

یادداشت مترجم

کتاب تحلیل سیاسی مدرن اثر رابرت دال عالم برجسته علم سیاست در پی ارائه مدلی «علمی» برای مطالعه سیاست است. دال به نسلی از دانش‌پژوهان سیاسی تعلق دارد که دغدغه مهمشان علمیکردن دانش سیاسی بوده است ــهرچند در عمل دریافته‌اند که علمیکردن به معنای بسیار مضیق آن حداقل با اَبزار موجود همیشه امکان‌پذیر نیست. کتاب حاضر که تاکنون چندینبار تجدید چاپ‌شده و مورد ویرایش قرار گرفته است، کتابِ کلاسیکِ علم‌گرایانهای درباب سیاست تلقی می‌شود.
رابطه قدرت و سیاست از مسائل اصلی در مطالعات و تحلیل‌های سیاسی است و کتاب پرآوازه دال ــکه ترجمه ویراست ششم آن را در دست داریدــ از آثار قابل بحث در این حوزه محسوب می‌شود. با وجودی که دال ترجیح می‌دهد بهجای واژه قدرت[1] از واژه نفوذ[2] استفاده کند اما مقصودش همان چیزی است که سنتاً در متون سیاسی از آن به قدرت یاد می‌شود.[3] دال در بخش نخست کتاب، سیاست را در معنایی موسع براساس اِعمال قدرت تعریف می‌کند و البته تأکید دارد که در عرصه سیاست، به معنای خاص آن، مسئله فقط اِعمال قدرت نیست اما بههرحال سیاست متضمن اِعمال قدرت است. به علاوه دال به انگیزه اِعمال قدرت که می‌تواند خیرخواهانه یا خودخواهانه باشد نیز می‌پردازد. در عینحال، سیاست در معنای مورد توجه عالمان علم سیاست معنایی مضیق دارد و به روابط مهم قدرت مربوط می‌شود که متضمن توجه به «حکومت» و «دولت» است. اما به عقیده دال، توجه به حکومت برای عالم سیاست از منظر قدرت و، روابط قدرت، است. کتاب کنونی با این نگاه به سیاست و تحلیل سیاسی، تأکید زیادی بر بحثهایی چون اَشکال قدرت، منابع قدرت، امکانات و محدودیت‌های قدرت و غیره دارد.

بخش دوم کتاب به سیاست به معنای خاص‌تر آن یعنی نظام‌های سیاسی و شباهت‌ها و تفاوت‌هایشان می‌پردازد. نویسنده در تبیین شباهت‌ها به این واقعیت پرداخته که در همه نظام‌های سیاسی، افراد و گروه‌ها از نظر دسترسی به منابع قدرت و نیز به جهت میزان اِعمال قدرت با هم تفاوت دارند: در همه نظام‌های سیاسی اهداف متعارضی وجود دارد و لاجرم تعارض ایجاد می‌شود؛ همه نظام‌های سیاسی بهدنبال کسب مشروعیت هستند و به ایدئولوژی خاصی شکل می‌دهند؛ همه نظام‌های سیاسی در محیطی عمل می‌کنند که شامل نظام‌های سیاسی دیگر است و، در نتیجه، تحت تأثیر دیگران نیز هستند؛ و نهایتاً همه نظام‌های سیاسی تغییراتی را تجربه می‌کنند.

در بحث راجع به تفاوت‌هایِ میان نظام‌های سیاسی فهرستی از معیارها ارائه می‌شود که عبارتاند از: 1. مسیرهای تاکنون طیشده 2. سطوح اجتماعی‌ـ‌اقتصادی 3. توزیع منابع و مهارتهای سیاسی 4. درجه شکافها و انسجام 5. میزان و شدت تعارضات و 6. نهادهای تقسیم و اِعمال قدرت. اما تفاوت مهمی که دال تأکید بیشتری بر آن دارد به نهادهای تقسیم و اِعمال نفوذ و قدرت برمی‌گردد، که باعث می‌شود او به طبقه‌بندی میان پلی‌آرشی‌ها و غیرپلی‌آرشی‌ها برسد. برخی این مفهوم‌بندی را از مهمترین دستاوردهای دال در حوزه دانش سیاسی می‌دانند اما همانگونه که خودش اذعان دارد این دو اصطلاح، تقریباً معادل مردم‌سالاری و غیرمردم‌سالاری هستند و شاید بتوان وجه تمایز آنها را بیشتر از نظر دیدگاه غیرارزشی‌ترِ حاکم بر دو اصطلاح نخست دانست. دال به تفصیل می‌کوشد شکل‌گیری و عدم شکل‌گیری این نظام‌ها را در جوامع مختلف تبیین کند.

بخش سوم کتاب به بررسی مشارکت و ارزیابی سیاسی اختصاص دارد. تلاششده تا میزان متفاوت مشارکت سیاسی در جوامع مختلف، و همچنین در طول زمان در جوامع واحد براساس مجموعه‌ای از متغیرها، توضیح داده شود. ارزیابی سیاسی نیز جنبه هنجاری موضوع را دربر می‌گیرد و متضمن بحث درباره عدالت است.

بخش چهارم به اهدافِ تحلیل سیاسی مدرن اختصاص دارد. در اینجا دال بر آن است که مزایای تحلیل علمی سیاست را شکافته و اهمیت کاربردیاش را نشان دهد.

بی‌تردید نگاه دال و همکارش بروس استاینبریکنر نگاهی غربی و مبتنی بر تجربه آنان از نظامهای سیاسی است. اما به‌هر‌حال حایز اهمیت است، زیرا اثری کلاسیک و، در نتیجه، همواره قابل بحث و نقد است. از اینرو، ترجمه کتاب حاضر نه به معنای پذیرش دیدگاه‌های نویسندگان است و نه مطالعه آن می‌تواند به معنای پذیرشِ بدون نقد آن باشد. این اثر تاکنون از دیدگاه‌های متفاوت در غرب مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته و اینک جادارد اجتماع علمای سیاست در ایران آن را مورد نقد و بررسی جدی قرار دهند. ترجمه آن نیز از همین منظر اهمیت خاصی دارد.

مترجم در ترجمه کتاب تلاش‌کرده نهایت امانت را رعایت کند. متن دشواری خاصی برای دانش‌پژوهان و دانشجویان علم سیاست ندارد، جز در مواردی که ممکن است انتزاعی‌بودن بحث‌ها باعث سنگینی متن شود. در عینحال، نقد ترجمه می‌تواند به بهبود آن در چاپ‌های بعدی اثر کمک کند.

ترجمه و انتشار فارسی کتاب دال یکبار در دهه 1360 صورت گرفته بود. در همان زمان من در دوران دانشجویی بدون آنکه از وجود ترجمه فارسی اطلاع داشته باشم آن را ترجمه کردم اما هنگامیکه متوجه شدم برای چاپ آن اقدامی نکردم. باتوجه به عدم تجدیدچاپ فارسی کتاب در سال‌های بعد، جناب آقای علیرضا جاوید در سال 1386 پیشنهاد کردند تا آن ترجمه چاپ شود اما چون نسخه دستنویس ترجمه تصادفاً مفقود شده بود، فکر ترجمه ویرایش جدید کتاب (که همراه با روزآمدی اطلاعات آن با دستیاری بروس استاین‌بریکنر است) مطرح شد. سرانجام این ترجمه «مجدد» انجام شد و انتشارات فرهنگ جاوید چاپ آن را بهعهده گرفت. در اینجا جا دارد از زحمات آقای جاوید و همکاران محترمشان در انتشارات فرهنگ جاوید سپاسگزاری کنم.

امیدوارم چاپ این ترجمه بتواند گامی در جهت اعتلای دانش سیاسی نقادانه باشد و از رهگذر گفتوگوی علمای سیاست در ایران با آثار کلاسیکی چون کتاب دال، راه برای نظریه‌پردازی‌های ایرانی و متکی بر تجربه و فرهنگ ایران گشوده شود.

فهرست

یادداشت مترجم 13

مقدمه 17

بخش نخست     مبـانـی

فصل اول

آشنایی با نفوذ: مثال‌هایی از کم‌ترین تا بیش‌ترین نفوذ     21

نمونه‌هایی از کم‌ترین تا بیش‌ترین نفوذ     23

نفوذ شهروندان در کشورهای مردم‌سالار     31

فصل دوم

نفوذ چیست؟ 37

فقدان واژگان معیار     37

نفوذ و علیت یا موجبیت     38

منافع، خواسته، و تعریف نفوذ: منافع در برابر خواست‎ها    41

مشکلات موجود در مفهوم منافع    42

مزایای متمایز ساختن نفوذ از منافع 45

تعریف نفوذ 45

منظور از نفوذ بیش‌تر‌ ‌ــ‌یا کم‌تر‌ــ چیست؟     47

توزیع نفوذ     48

درجه‌بندی نفوذ     49

گستره و دامنه نفوذ      49

فصل سوم

سیاست چیست؟ 53

سرشت سیاست 53

حضور همه‌جایی سیاست 56

فصل چهارم

نظام سیاسی چیست؟ حکومت؟ دولت؟     63

نظام‎ها و خرده‌نظام‎ها     63

نظام سیاسی 65

حکومت و دولت 66

چرا تا این میزان به حکومت‎ها و دولت‎ها توجه می‌شود؟ 73

سیاست و اقتصاد، حکومت‎ها و شرکت‎ها 73

فصل پنجم

بازبینی و ارزیابی نفوذ 75

تبیین تفاوت‎ها در نفوذ 75

شبکه علل 76

امکانات و محدودیت‎های نفوذ 78

اَشکال نفوذ 81

اغوا و قدرت 82

زور و اجبار 84

اقناع و دستکاری ذهنی 86

اقتدار 88

سایر تمایزات در زمینه نفوذ 92

کنترل 92

سلطه و انقیاد 92

نفوذ آشکار و ضمنی 93

سپهرهای تصمیم‌گیری یا سطوح نفوذ 95

سطوح اول و دوم نفوذ: گزینه‌ها و دستورکارهای موجود 95

سطح سوم نفوذ: ساختارها 97

سطح چهارم نفوذ: آگاهی 98

ارزیابی اَشکال نفوذ      100

بخش دوم  نظام‌های سیاسی: شباهت‌ها و تفاوت‌ها

فصل ششم

شباهت‎های نظام‎های سیاسی      109

دو دیدگاه افراطی     111

شباهت‌های نظامهای سیاسی   114

دسترسی ناموزون به منابع سیاسی     114

تلاش برای اعمال نفوذ بر حکومت     115

توزیع ناموزون نفوذ بر حکومت     116

تعقیب اهداف متعارض و حل تعارضات     117

کسب مشروعیت     118

شکل دادن به یک ایدئولوژی     120

تأثیر سایر نظامهای سیاسی     122

اجتناب‌ناپذیری تغییر     123

فصل هفتم

تفاوت‎های نظام‎های سیاسی 127

مسیرهای طی شده تاکنون 129

درجه «تجدد»     129

توزیع منابع و مهارت‎های سیاسی     134

شکاف و انسجام 139

شدت تعارض     142

نهادهایی برای تقسیم و اعمال نفوذ و قدرت      145

فصل هشتم

تفاوت‎های میان پلی‌آرشی‌ها و غیرپلی‌آرشی‌ها     149

ظهور پلی‌آرشی     150

نهادهای اصلی پلی‌آرشی‌ها     151

رشد پلی‌آرشی     154

سایر تفاوت‎ها میان پلی‌آرشی‌ها و غیرپلی‌آرشی‌ها     155

حقوق و آزادی‎های مدنی     158

کثرتگرایی: استقلال عمل در برابر کنترل      158

اقناع در برابر اجبار     160

کنترل متقابل در برابر کنترل یک‎جانبه     162

مسیرهای طی‌شده از گذشته تا حال     162

فصل نهم

پلی‌آرشی‌ها و غیرپلی‌آرشی‌ها: تبیین تفاوت‎ها 165

تابعیت نیروهای نظامی     166

فرهنگ سیاسی مناسب     170

جامعه مدرن، پویا و کثرتگرا     173

خرده‌فرهنگ‎ها     181

مداخله از بیرون 182

بخش سوم  مشارکت سیاسی و ارزیابی سیاسی

فصل دهم

مشارکت افراد در عرصه سیاست     189

چرا افراد در عرصه سیاست مشارکت نمی‎کنند     190

چرا افراد در عرصه سیاست مشارکت می‎کنند     202

انگیزه‎ها     208

ذی‎نفوذترین‎ها     215

تغییر در نگرش‎ها و رفتار سیاسی     218

نگاهی کوتاه به نسل جوان‎تر پسامادی‎گرا     220

نگاهی طولانی‎تر به مورد زنان      221

فصل یازدهم

ارزیابی سیاسی     229

تحلیل‎های هنجاری، تجربی و مفهومی     230

چگونگی پیوند میان تحلیل‎های هنجاری و تجربی     230

سه نکته درباره تحلیل هنجاری سیاست     234

مثالی از روشن‎سازی مفهومی: برابری‎ها اثر ری     239

یک چارچوب هنجاری بلندپروازانه معاصر:  نظریه عدالت رالز     243

دو گونه استدلال اخلاقی     244

مراحل رالز     246

اصول دوگانه عدالت     247

نقد چارچوب رالز      249

پیامدها     250

نتیجه‎گیری: کثرت چشم‎اندازها، تأثیرات بیرونی     251

و حصول چارچوبی برای ارزیابی سیاسی     251

بخش چهارم    اهداف تحلیل سیاسی

فصل دوازدهم

تحلیل سیاسی مدرن چه مزایایی دارد؟    257

راهبردهای علم محض     259

آیا پدیدههای سیاسی را میتوان اندازهگیری کرد؟     261

در چه شرایطی، تفاوت باعث «ایجاد تفاوت» می‎شود؟‎ 263

علم سیاست بنیادی در برابر علم سیاست کاربردی   265

چرا تحلیل سیاسی؟    267

مزایای آن برای افراد (سطح خُرد)    267

مزایای تحلیل برای نظام‎های سیاسی (سطح کلان)    272

راهبردهایی برای تصمیم‎گیری    277
نمایه    285

1. power

2. influence

1. در متن فارسی نیز برای حفظ امانت از واژه نفوذ در برابر influence استفاده شده است.