سیستم نامگذاری در بختیاری

عادات، رویه ها و اعمال هر گروه تبلور و تجسم عینی باورها، عقاید و نیات آن گروه می باشد، علایق و گرایش های مردم یک جامعه در اعمال و رفتارهای روزمره آنان انعکاس می یابد و هر فعل و کنشی مبتنی بر یک ایده و نظر می باشد، تا شخصی به امری گرایش و علاقه نداشته باشد، رفتاری همسو و در جهت آن را ظاهر نمی سازد، همچنین واژگان، کلمات و نمادهای زبانی آیینه تمام نمای یک جامعه هستند که خصایص و ویژگی های آن جامعه را هویدا می نمایند. در خصوص شیوه ها و الگوهای نامگذاری در جوامع نیز، آمال و آرزوها، باورها و عقاید، گرایش ها و علایق هر جامعه افراد را در انتخاب و تعیین اسامی فرزندانشان رهنمون می کند خانواده ها بیشتر اسامی اشخاص محبوب، آرمانی و مورد احترام خود را برای فرزندانشان بر می گزینند. بر همین اساس افراد بیش از هر چیز، علایق، آرمان ها و ارزش های خود را دخالت می دهند، بختیاری ها نیز به مانند سایر گروهها انسانی باورها ، عقاید ، ارزشها و آرمانهای خود را در رفتارهایشان بازتاب می دهند. یکی از این رفتار ها ، انتخاب نام برای فرزندانشان است. بختیاری ها برای نامگذاری ها از دو منبع و گنجینه غنی الهام می گیرند، نخست گنجینه اسامی مذهبی به ویژه اسامی مقدس معصومین علیهم السلام و دیگر اسامی باستانی ایرانی و محلی که در شاهنامه فردوسی ذکر شده و یا از طبیعت الهام گرفته اند. که به اختصار در باره این دو گنجینه و چگونگی انتخاب نام اشاره می شود.

• اسامی مذهبی
بررسی اسامی رایج در بین بختیاری ها، نشان می دهد به ویژه در نامگذاری مردان1، اسامی مذهبی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند. خصوصاً در گذشته اسامی ترکیبی که یک جزء آن نام یکی از معصومین بوده در میان بختیاری ها بسیار متداول بوده است. بسیاری از بختیاری ها نام نیاکان خود را حتی تا نیایی بیستم و بالاتر می دانند و ذکر می کنند که اکثراً برگرفته از نام امامان مذهب شیعه می باشد. در گذشته نام مقدس حضرت علی (ع) در بین مردان رواج بیشتری داشت و به همراه نام های دیگر، صدها اسم مرکب ساخته می شد که برای نامگذاری مردان غالباً از آنها استفاده می کردند، اسامی معصومین خصوصاً علی (ع) به صورت اسامی ترکیبی و به اشکال گوناگون بین مردم رواج داشتند پاره ای از آنها در زیر آمده است :
1- گاهی دو اسم مذهبی با هم ترکیب شده است. مانند: محمدعلی، علی محمد، محمدرضا، حسینعلی، حسن علی، رضا علی، علی رضا، احمدعلی، علی باقر، عباسعلی و . . .
2- گاهی اسامی معصومین یا فرزندان آنها به همراه کلماتی مانند یار، گل و دوست آورده شده است. مانند: یارعلی، علی یار، محمدیار، یارمحمد، گل علی، گل محمد، دوستعلی، دوست محمد ، گل زینب و . . .
3- زمانی نام معصوم با کلماتی مانند: میرزا و غلام آمده است. مانند: میرزا محمد، میرزا علی، علی میرزا، غلام علی، غلام محمد، میرزا احمد، میرزا رضا و . . .
4- گاهی اوقات نام معصوم به همراه القابی مانند شاه و سلطان بکار رفته است. مانند: شاه محمد، شاه علی، علی شاه، شاه حسین، شاه رضا، سلطان محمد، سلطان علی و . . .
5- در مواردی با کلمه قلی آمده است. مانند: محمد قلی، علی قلی، حسین قلی، حسن قلی، عباسقلی، رضا قلی، احمد قلی، مصطفی قلی، جعفر قلی، مهدی قلی و . . .
6- زمانی به همراه نام برخی حیوانات با قصد نشان دادن بندگی و ارادت و توصیف شجاعت بکار رفته است. مانند : شیرمحمد، شیرعلی، علی شیر، گرگ علی، بازعلی، علی باز، قوچعلی، کلبعلی و . . .
7- گاهی به همراه اسامی و صفات دیگر آمده است. مانند خونعلی، جانعلی، راه علی، صیدعلی، کوچک علی، دینعلی، کمرعلی، نادعلی، برفعلی، نورعلی، پیرعلی، کرم علی، قربان علی، قدم علی، علی بنده، علی داد، علی مراد، علی مردان، مردعلی، مرادعلی، سوارعلی، گداعلی، سبزعلی، علی ناز، زلف علی، نیازعلی، روزعلی و . . .
در انتخاب اسامی مذهبی چند عامل نقش دارد:
الف) زمان تولد: چنانچه فرد در روزهای تولد یا درگذشت پیشوایان دینی به دنیا آید یا در روزها ی عیدقربان ، عید غدیر یا ماههای رمضان ، محرم ، رجب و شعبان متولد شود ممکن است متناسب با روز و ماه ، نامی مذهبی برایش انتخاب کنند.
ب)ممکن است خانواده برای اینکه صاحب فرزندی شوند ، نذر کنند یا به زیارت امامزاده ها بروند ، در اینصورت چنانچه فرزندی به دنیا آید ، در نامگذاری وی از نام شخصیت دینی و امامزاده استفاده می شود. گاهی زنان عشایر در هنگام کوچ ، در کنار یک مکان مقدس و امامزاده وضع حمل می کنند و فرزند خود را به دنیا می آورند .این امر نیز سبب می شود که نامی مذهبی برای فرزند خود انتخاب کنند.
ج)گاهی به هنگام تولدفرد ، پدر ، پدر بزرگ یا یکی از بستگان نزدیکش در یک سفر زیارتی باشد یا به تازگی از سفری زیارتی بازگشته است ، این موضوع ممکن است در نامگذاری کودک متولد شده موثر باشد. نامهای مانند : حاجی ، حاجی بابا و… که به همین دلیل انتخاب شده اند.
د) مهمتر اینکه بختیاری ها برای نشان دادن عرض ارادت، دوستی و محبت، دلبستگی و علاقه خود به معصومین، نام آنان را با افتخار برای خود بر می گزیدند و برای آنکه بتوانند از اسامی مقدس بیشتر استفاده کنند، اسم یا صفتی را با آنها ترکیب می کردند.
ه) گاهی هم نام مذهبی به این دلیل انتخاب می شود که نام پدر یا اجدادش بوده است ،یا نام پدر و برادرش نام مذهبی هستند ، برای اینکه اسامی افراد خانواده نوعی سنخیت و پیوستگی داشته باشند ،مجدداً از اسامی مذهبی استفاده می کنند.مانند: ابراهیم و اسماعیل ، حسن و حسین ، محمدعلی و علی محمد ، محمدرضا و احمدرضا و….

• اسامی ایرانی و محلی
اسامی ایرانی که بختیاری ها در نامگذاری از آن استفاده می کنند ، از چند منبع الهام گرفته می شود:
1- متون تاریخی و ادبی به ویژه شاهنامه: اسامی مانند: رستم ، سهراب ، سیاوش ، کوروش ، شاپور ، تهمینه ، انوشیروان ، بابک و…
2- اسطوره ها و داستانها: اسامی مانند: آرش ، پوریا ،شهزاد ،آناهیتا و….
3- از نام نیا یا طایفه: در مواردی برای انتخاب نام فرد ، از نام نیاکان یا طایفه استفاده می شود.
4- گاهی نام انتخاب شده ، متناسب با روز ، ماهی و فصلی است که فرد در آن متولد شده است. مانند:شنبه ، جمعه ، نوروز ، بهمن ، اسفند ، آذر ، تیرداد ، بهار و…
5- گاهی حوادث و اتفاقات به وقوع پیوسته که با تولد کودک مقارن و همزمان بوده اند ، در نامگذاری نقش داشته اند.مانند: جنگی(وقوع جنگ) ، برفی(بارش برف)
6- در مواردی که تولد کودک همزمان با ورود وسیله یا کالایی ارزشمند به روستا یا مال بوده است ، آن وسیله و ابزار در نامگذاری موثر بوده است.مانند: برنو ، موتور ، صدتومانی و …
7- گاهی برای بیان زیبایی و قدرت فرد از اسامی حیوانات ،درختان و گیاهان استفاده می کنند مانند: آهو ، کبکی ، کلوسی ، سروناز ، کناری ، قوچی ،شیرو و…
8- گاهی وضعیت جسمی و ویژگی های بدنی نیز در نامگذاری موثر است به ویژه بعد از بارز شدن آن ویژگی مانند: علی سهره ، برفی (به علت روشنی زیاد پوست ) ، سلیمان لوک و…
9- گاهی خانواده پس نذر و نیاز و دعای فراوان صاحب فرزند پسری می شوند. در مواردی برای مستجاب شدن نذرشان از همسایگان و اقوام لباس و اقلام دیگر دریافت می کنند کنایه از اینکه با بدبختی و گدایی این فرزند را می خواهد بزرگ کند و خداوندا از همه بالایا مصونش بدار. در این موارد گاهی اسامی مانند: گدایی ،کهنه پوش ، درختی ، خدابیل (خدایا نگهدارش ) و… انتخاب می شود. یا از نامهایی مانند : خدامراد ، خدادداد ، علی مراد ، علی داد ، محمد مراد ، مراد ، مراد حاصل ، آرمان و… استفاده شده است.
10- در مواردی که خانواده دختران زیادی داشت و دیگر تمایلی به داشتن دختر نداشت در صورت تولد دختر دیگری ، ممکن بود ، این اسامی را برایش انتخاب کنند: زیاتی ، اضافی ، دختربس ، الله بس ، همین بس ،نخواسته و… گاهی نیز تصور می شد اگر اسامی ار قبیل : نازلو ، نباتی ،شیرین ناز و… بکارگرفته شود ، دیگر خدا به آنها دختر نخواهد داد.
11 – در نامگذاری دختران و زنان ، واژه های گل ، ناز ، ماه ، جان ، خانم و بانو و… کاربرد فراوانی داشته است و برای آنکه بتوانند از این اسامی بیشتر استفاده کنند، اسم یا صفتی را با آنها ترکیب می کردند.مانند: گل طلا ، گل خانم ، گل بانو ، گل پری ، گل زاده ، ماهیجان ، شیرین جان ، گل جان ، ماه پری ، سروناز ، عجب ناز ، همه ناز ، همه گل ، ماهناز ، مهناز ، قزخانم ،شهربانو ، گلنار ، نازگل و…