فتح قنـدهار توسط بختیـاری ها

علی صالح خان بختیاری، سردار سپاه نادرشاه، فاتح قندهار

ماجرای پیوستن بختیاری ها به نادرشاه و فتح قندهار در سال 1150 ه.ق. به تفصیل در منابع تاریخ ایران و تاریخ بختیاری آمده است. به روایت تاریخ عالم آرا و تاریخ جهانگشای نادری، بختیاری ها در سال 1150ه.ق. در فتح قندهار نقش اساسی داشتند»1 ایل بختیاری در دوره صفویه روابط دیرینه ای با حکام صفویه داشتند و در زمان حمله افغانها به ایران نیز مقاومت سرسختانه ای در مقابل آنان داشتند اما به دلیل فقدان انسجام در سپاه ایران و ضعف دربار صفوی منجر به شکست گردید. پس از انقراض سلسله صفویه و ظهور نادرشاه افشار، ابتدا در میان برخی طوایف بختیاری شورش هایی در حمایت از صفویه پدید می آید. در یکی از این طغیانها احمدخان فرزند قاسم خان بختیاری که ظاهرا توسط نادرشاه به حکومت بختیاری منصوب شده بود. به دست جمعی از بختیاریان به قتل می رسد(1144ه.ق)

بنابر تاریخ عالم آرای نادری، نادرشاه پس از این واقعه دستور می دهد سی نفر از بزرگان بختیاری از جمله «کاید علی صالح» و دیگر ریش سفیدان بختیاری را که ظاهرا در این غائله دست داشتند دستگیر کنند سپس با اطلاع از روحیه سلحشوری و جنگجویی ایل بختیاری، عده ای را روانه سرزمین بختیاری می کند تا ده دوازده هزار نفر نیرو برای خدمت در سپاه آماده کنند اما طوایف هفت لنگ اعتنایی نکردند. وقتی نادرشاه از این واقعه و نافرمانی بختیاری ها مطلع می شود سخت برآشفته می شود و کاید علی صالح را که دربند خود داشت به حضور طلبید واز وی ماجرای بختیاری ها را سوال می کند. کاید علی صالح به نادرشاه گفت: جماعت بختیاری تابع بزرگان خود هستند و چون در حال حاضر من و دیگر ریش سفیدان بختیاری در حبس به سر می بریم بختیاری ها اطاعت نمی کنند و نادرشاه را راضی می کند تا وی و چند نفر دیگر از کدخایان بختیاری میان آنها رفته و چندین هزار نفر برای خدمت در سپاه آماده کنند.

پس از پانزده روز کاید علی صالح هفت هزار نفر از افراد طوایف مختلف بختیاری را جمع آوری نمود و به سپاه نادر آورد. نادر به پاس این اقدام ، کاید علی صالح و تعدادی دیگر از سران بختیاری را که خدمات شایسته ای انجام داده بودند مورد تشویق قرار می دهد. به استناد تاریخ عالم آرای نادری بختیاری ها در جنگ با عثمانی در سال 1148ه.ق، نیز به فرماندهی علی صالح خان بختیاری حضور داشتند و به دلیل شکست سپاه عثمانی و قتل فرمانده آنان مورد تشویق نادرشاه قرار گرفتند.»1 در جنگ های بعد به تدریج برخی از سران بختیاری از جمله علی صالح خان با ابراز لیاقت مورد توجه شاه ایران قرار می گیرند.

فتح قندهار به فرماندهی علی صالح خان بختیاری

در جنگ سرنوشت ساز نادرشاه با افغانها چندین هزار نفر از سواران بختیاری به فرماندهی علی صالح خان حضور داشتند. تاریخ نویسان از فتح قندهار به عنوان واقعه مهمی در تاریخ ایران یاد می کنند که باعث شکست نهایی مهاجمان گردید. هنگامی که نادرشاه به قندهار لشگر کشی می کند، به دلیل استحکام قلعه قندهار و مقاومت شدید افغانها نمی تواند قلعه را تصرف نماید، بنابر این به محاصره آن می پردازد که حدود 15 ماه به طول می انجامد. سرانجام بختیاری ها که از طولانی شدن جنگ خسته شده بودند، شبانه بدون اطلاع نادر اجتماع می کنند و هم پیمان می شوند که قلعه قندهار را فتح نمایند و طبق یک رسم قدیمی ایلی، سگی را کشته و دفن می کنند به این معنا که اگر کسی پشت به جنگ کند، قبر این سگ به منزله اموات او خواهد بود.3 صبح روز بعد متفقاً به قلعه حمله می برند و با رشادت و دلیری کم نظیر خود آن را فتح می کنند. (سال 1150 ه.ق) در تاریخ آمده است که نادرشاه ابتدا از این اقدام بختیاری ها که بدون اطلاع وی انجام گرفته بود ناراحت شد: «اما منشی وی میرزا مهدی خان با ساختن این دو بیت دلتنگی نادر را از بین برد:

تو مپندار که بختیاری کرد حق مدد کرد و بخت یاری کرد

شـاه ایـران و نـادر دوران خاک بر فرق قندهاری کرد»4

به روایت تاریخ جهانگشای نادری چهار هزار نفر از دلیران بختیاری به برج های قلعه حمله برده و آنها را تصرف کردند و بیرق پیروزی را در آنجا برافراشتند.5

مؤلف کتاب فارسنامه نیز جریان فتح قندهار را این گونه نوشته است: در سال 1149 ه.ق نادرشاه افشار با قشون از پیاده و سوار عزیمت فتح قندهار نمود و در جانب شرقی قندهار موکب شاهی فرود آمد… بعد از ملاحظه معلوم داشت که استحکام قلعه و شهر قندهار به نوعی است که فتح آن به زودی ممکن نیست امر کرد نادر اطراف شهر چندین برج بپا داشته و راه آمد و شد شهر را مسدود نمودند آنگاه شهری در برابر قندهار بنیاد نمودند و بازار و مساجد و سایر ابنیه شهری درآنجا بساختند واندک زمانی شهر عظیم شد و آن را موسوم به نادر آباد نمود چون زمان محاصره به طول انجامید باعث انزجار خاطر شهریاری شده به خیال یورش افتاد درشب بیست و دوم ماه دیقعده سال 1150 هق جماعتی بختیاری افاغنه ابدالی و اکراد خراسان را مأموربه یورش فرمود ایشان متفقاٌ به شهر حمله بردند اما از ایشان کاری پیش نرفت دویست نفرشان کشته شد و مابقی به نادرآباد مراجعت کردند. عید نوروز یونت ئیل درسلخ ماه ذیقعده اتفاق افتاد و شاهنشاه ایران به یکباره ازفتح قندهار مأیوس شد. آن چهارهزار نفر بختیاری که در اردوی نادری بودند از واقع باخبر شده فتح قندهار را وجهه همت خود ساختند، در روز دوم ذیحجه به صورت واحد به شهر قندهار حمله برده و بعد از جزئی زد وخورد قلعه قندهار را مسخر نمودند.6

«در کتاب تاریخ ایران نوشته حسن پیرنیا آمده است: بختیاری های همراه نادر یکی از برج های شهر را به حمله گرفتند و قندهار در 23 ذی الحجه 1150 از پا درآمد»7. همچنین در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران در دوره های افشاریه و زندیه ذکر گردید: «محاصره قندهار 15 ماه طول کشید (‌شوال سال 1149ـ دی الحجه سال 1150) و سرانجام به همت مردان دلاور بختیاری یکی از برج های مهم به نام د ده سقوط کرد و به دنبال آن همه شهر به تصرف قوای ایران در آمد.»8

اوژن بختیاری می نویسد: علی صالح خان و بختیاری ها در حمله نادرشاه به هند نیز شرکت داشتند و در آنجا نیز با رشادت و دلیری نبرد کردند و اسماعیل خان برادر علی صالح خان به همراه جمعی از بختیاری ها در هند ماندگار شد و هنوز هم نوادگان آنها در پیشاور اقامت دارند و از خانواده های مهم آن دیار هستند که به بختیاری معروف می باشند.9 درمنابع تاریخی همچنین از رشادت های «ملاآدینه مستوفی بختیاری(بهداروند)» که در جریان فتح قندهار بیرق دار سپاه بود، یاد شده است. نادرشاه به پاس رشادت های بختیاری ها در کسب این پیروزی ارزشمند که در تاریخ ایران ماندگار شد، هدایای فراوانی به آنها اعطاءکرد و مناطقی را در نقاط مختلف کشور از جمله منطقه «پشتکوه بختیاری» را به علی صالح خان اعطاء نمود. همچنین طی فرمانی وی را رتبه خانی و سرداری سپاه داده و بعنوان رئیس ایل هفت لنگ بختیاری معرفی می کند.10

در کتاب «بختیاری در آیینه تاریخ» نوشته پروفسور گارثویت، آمده است: «علی صالح خان در رکاب نادر در جنگ قندهار شرکت داشت و رشادت های زاید الوصفی از خود نشان داد، نادر سه رقم به نام علی صالح خان در ماه جمادی الاول 1159 ه ق. (برابر با می و جون 1746 م) صادر کرد در این فرامین و احکام دوره افشاریه نشان می دهد که علی صالح خان فرماندهی سواره نظام بختیاری را داشت و همچنین کوه مالی بختیاری و املاکی در خراسان نیز در تیول او قرار گرفته بود… پروفسور گارثویت که تحقیقات گسترده ای در تاریخ بختیاری داشته است در جای دیگر می نویسد: «در قرن هجدهم نادرشاه، علی صالح خان از طایفه «زراسوند» را به لقب سرداری مفتخر کرد… علی صالح خان برای اولین بار عنوان خان و سردار را به خود اختصاص داد.»11

در همان منبع ذکر شده است: علی صالح خان، در سال 1163 هق /1750م وفات یافت»12 و در سرپیر دشتک در جوار «امامزاده خاتون حلب» به خاک سپرده شد. منطقه دشتک علاوه بر اینکه در تیول وی بود، جایگاه اصلی علی صالح خان بختیاری نیز به شمار می رفت و سرانجام وی در این منطقه وفات یافت و برخی نوادگان وی (شاخه ای از خوانین بختیاری) نیز در دشتک سکونت یافتند. سنگ قبر تاریخی علی صالح خان تا چندین دهه قبل در کنار امامزاده خاتون حلب سرپیر وجود داشت اما در هنگام بازسازی احتمالا درون دیواره ها یا زیر بنا قرار داده شده است.

پس از نادرشاه جانشینان وی نیز از جمله شاهرخ میرزا فرمان هایی به علی صالح خان صادر کردند(1163 هق.) و آزادخان از سرداران نادرشاه نیز در فرمانی خطاب به ابدال خان آورده است: «حکومت پشتکوه به نحوی که سابق با مرحمت پناه والد عالیجاه مشارالیه بوده سرافراز و بین الاماتل ممتاز فرموده مواجبی که در ایام خاقان رضوان مکان در وجه محال مزبور مقرر بوده در وجه عالیجاه مشار الیه بر قرار نمودیم» و از وی تحت عنوان «امیر بختیاری و ضابط چهارمحال» نام می برد13 بعد از دوره افشاریه، نیز اسنادی از دوره زندیه در منابع تاریخی موجود است. که نشان می دهد کریم خان زند و جانشینان وی فرمان هایی خطاب به علی صالح خان و فرزندش ابدال خان صادر کردند. همچنین جانشین وی صادق خان زند نیز در فرمانی تصریح کرده است «برات و حواله محال پشتکوه به حبیب اله خان داده شود همانگونه که سابق به پدر وی(ابدال خان) داده شد.»14. این اسناد بیانگر انتقال منطقه پشتکوه(منطقه دشتک) به ترتیب از علی صالح خان به فرزندان و نوادگان وی و اهمیت این منطقه برای خوانین و حاکمان بختیاری بوده است.

متن یکی از فرمان های نادرشاه به علی صالح خان بختیاری15

«فرمانی است از نادرشاه به علی صالح بیگ خان درباره عنوان ریش سفید بختیاری بتاریخ جمادی الاولی 1159ه.ق برابر با جون1746میلادی. مهر نادرشاه که در سر لوح فرمان است:

شیر و خورشید

الملـک لِلّـه

اعوذ بالله بعالی شآنه فرمان همایون شد

آن که از آنجا که پیوسته همت صافی طوبت القدس مصروف باستحکام بنیان و اوتاد قوی بنیاد سلطنت و شهریاری و انتظام مهام عظمت و بختیاری بوده و می باشد. هر جمعی از اخلاص کیشان صادق الولا و بندگان عقیدت انتما را که در شاهراه دین و دولت بختیاری نموده سالک طریق خدمتگذاری میدان جان نثاری باشد تارک اعتبارش را بر اقران وامثال رتبه رجحان و برتری ارزیابی فرمائیم. به مصداق این مقال صورت احوال عمده الاعاظم والقبایل زبده العشائر والاماتل علی صالح بیگ ریش سفید طایفه بختیاری هفت لنگ است که از بدو طلوع نیّر فیروز این دولت قاهره و هنگام بنای پا بر جای این سلطنت باهره الی حال سایه مثال ملتزم رکاب نصرت ایات اقدس و در نشیب و فراز حسن خدمات این دربار سپهر مقدار مقدس لازمه اخلاص و عقیدت او معلوم رای انور و مبنی مراعات او منظور نظر خیرت گستر بوده و می باشد لهذا از ابتدا نه ماهه سال با رس ئیل موازی سه هزار و هشصد نادری بر مقرری سابق بدین موجب افزوده قامت قابلیتش را به خلعت سرداری غازیان[سپاهیان] و ملازمان مآمورین کوهمالی بختیاری سرافراز فرمودیم که چنانچه باید و شاید و از جوهر فرزانگی او آید

خمس الف و ستمایه روپیه اصل موجب سابق… موازی دو هزار نادری اضافه از ابتدا نه ماهه از سرکار دیوان موازی سه هزار و ششصد نادری بلوازم و مراسم امر مزبور قیام و اقدام نموده حسن خدمت خود را در هر باب بر راُی جهان آرا جلوه گر سازد غازیان و ملازمان دیوانی و سرکردگان و سایر مامورین کوهمالی، مشارالیه را سردار و صاحب اختیار کل دانسته در هر باب اوامر و نواهی او را مطیع و منقاد باشند و مستوفیان عظام و لشکر نویسان کرام شرح رقم را ثبت و قدغن دارند و در عهده شناسند. تحریراً فی12 شهر جمیدی الاولی سنه 1159»