از یلدا تا کریسمس – فرشید خدادادیان

مقاله ای از دوست خوبم جناب خدادادیان در روزنامه بهار -ایشون یکی از فعالان عرصه مطبوعات هستن و همچنین فرهنگ بومی و محلی

از یلدا تا کریسمس تاریخ (8) / فرشید خدادادیان *

انسان‌ها در شرق و غرب کره خاکی اشتراکات فرهنگی و تشابه‌های فکری فراوانی دارند که گاه باعث تعجب می‌شود. این اشتراکات فرهنگی و تاریخی در عین حال نشان از مبادلات فرهنگی ایشان در طول تاریخ دارد و اشتراکات و تشابه‌های جشن کریسمس در آیین مسیحیت با آداب رایج در آیین میتراییسم (مهرپرستی ایران باستان) از جمله این موارد هستند.

کریسمس

کریسمس Christmas (به فرانسوی: Noël) که بیشتر مسیحیان آن را در بیست و پنجم دسامبر هر سال برگزار می‌کنند، روزی است که در تقویم مسیحیان، زادروز عیسی محسوب می‌شود و بزرگ‌ترین جشن مسیحیان سراسر جهان است.
عیسی مسیح پیام‌آور صلح و دوستی و مورد احترام تمامی ادیان آسمانی است و مسیحیان این روز را با آیین‌های ویژه برگزار می‌کنند. این در حالی است که تولد حضرت عیسی به درستی معلوم نیست و بر سر تشخیص روز واقعی تولد او قرن‌ها است در میان فرق مختلف مسیحی اختلاف نظر وجود دارد. علاوه بر 25 دسامبر برخی آن را ششم ژانویه، اول مارس، پانزدهم سپتامبر و همچنین برخی نیز روزی نامشخص در نوامبر گفته‌اند.
انتخاب بیست و پنجم دسامبر از بین این تاریخ‌های متعدد که در عین حال مورد قبول اکثریت مسیحیان جهان است، به اقدامات کنستانتین، امپراتور روم باز‌می‌گردد که به پدر کلیسا مشهور است و در سال 314 میلادی آیین مسیح را در روم رسمیت داد. مسیحیان که تا آن هنگام مورد آزار و اذیت واقع می‌شدند از این زمان فراغت یافتند تا آزادانه به مناسک دینی خود بپردازند. اما در حقیقت کنستانتین مسیحیت را جانشین آیین میتراییسم کرد که تا آن هنگام در دربار روم رسمیت داشت. آیینی که از ایران به روم رفته و در آن‌جا گسترش یافته بود.

میتراییسم

میتراییسم یا مهرپرستی، یکی از آیین‌های ایران قدیم بود و مهم‌ترین جشن آن تولد مهر (خورشید) است که در نخستین شب زمستان، اول دی‌ماه برابر با بیست ودوم دسامبر برگزار می‌شود. این شب که در عین حال بلندترین شب سال است با جشنی به نام جشن یلدا گرامی داشته می‌شود که برگزاری آن هنوز نیز در ایران رایج است.
میتراییسم در امپراتوری روم اهمیتی بیشتر یافت. درشرایطی که در امپراتوری ایران با برقراری آیین زرتشت، میتراییسم اهمیت خود را به عنوان یک مذهب مستقل از دست داد. مهرپرستان، در منطقه آسیای صغیر محدود شدند. پس از آن و با جهان‌گشایی‌های امپراتوری روم در سده اول قبل از میلاد و تصرف آسیای صغیر، رومیان با آیین مهر آشنا شدند و پس از آن بود که آیین مهر توسط اسیران جنگی به تدریج در روم ریشه دوانید و گسترش یافت.
آیین مهر علاوه بر برخی از امپراتوران، طرفداران زیادی بین تجار و لشکریان پیدا کرد، به طوری که در آغاز سده چهارم بیش از 300 معبد میترایی (مهرابه) در ایتالیا وجود داشت و بیشتر رومیان شب یلدا را جشن می‌گرفتند.
در ادامه سیر تاریخی، این آیین توسط لژیونرهای رومی به مناطق تحت نفوذ امپراتوری از جمله آلمان، اتریش و انگلستان انتقال یافت و مهرابه‌های متعددی در آن کشورها ساخته شد. بقایای یک مهرابه در سال 1954 هنگام بازسازی در زیر Walbrook House لندن کشف و پس از مدتی در کنار خیابان Queen Victoria Street بازسازی شد.
سرانجام همان‌گونه که پیش‌تر آمد، امپراتور کنستانتین اول به خاطر علاقه‌اش به دین مسیح در سال 314میلادی فرمانی را در میلان برای آزادی و برابری مذاهب صادر کرد و چون می‌خواست از نفوذ یهودیان نیز جلوگیری کند، با استفاده از ابهام در تاریخ تولد عیسی و با این بهانه که مسیحیان عیسی را مظهر نور می‌دانند، در عمل میلاد ایزدمهر را به‌ میلاد مسیح‌ تبدیل‌ و تاریخ تولد عیسی را روز 22 دسامبر تعیین کرد که به واسطه اختلاف در محاسبات کبیسه بعدها به 25 دسامبر تغییر یافت. سپس برای جلوگیری از نفوذ و شیوع آیین میترا و برپایی جشن یلدا در امپراتوری دستو ر داد که چون مسیحیان نیز حضرت عیسی را مظهر نور می‌دانند یلدا را به عنوان روز تولد مسیح جشن بگیرند.
کنستانتین که به نام پدر کلیسا مشهور است، همان کسی است که سال‌ها بعد پایتخت روم شرقی را بنا نهاده و به نام خود قسطنطنیه (بیزانس) نامید که همان استانبول فعلی درکشور ترکیه است.
کنستانتین برای جدایی بیشتر از یهودیان همچنین روز مذهبی هفته را از روز شنبه که در آیین یهود Sabbath نامیده می‌شد، به روز یکشنبه Sunday (روز مهر) تغییر داد و به این ترتیب، آخرین رشته‌ای را هم که بین دو مذهب مسیحیت و یهود وجود داشت، از بین برد.
جالب است بدانیم در زمان ابوریحان بیرونی دی ماه را که شب تولد مهر نخستین شب آن است «خور ماه» به معنی ماه خورشید نیز می‌گفتند و عده‌ای معتقدند، همین واژه «دی» بعدها به شکل day به معنی ساعات روشن روز وارد زبان انگلیسی شد و امروزه به معنی 24 ساعت به کار می‌رود. این گروه از محققان روز خورشید یا مهر روز (Sunday) را هم که روز مقدس مسیحی قرار گرفته از همین ریشه می‌دانند. احتمالا در اثر کبیسه بودن سال‌ها به مرور شب تولد مسیح که کنستانتین آن را در بیست و دوم دسامبر (اول ماه دی) تعیین کرده بود، به بیست و پنجم دسامبر انتقال یافت و برخی نیز بر این عقیده‌اند که این انتقال اصولا عمدی بود تا ریشه‌های آیین مهر در مسیحیت قطع شود. به‌هر ترتیب، نخستین بار در تقویم فیلوکالوس (Philocalus) در سال 354 میلادی است که از 25 دسامبر به‌عنوان روز تولد مسیح نام برده شده و بین شب یلدا و کریسمس فاصله به وجود آمد. بعدها که جشن کریسمس به اندازه کافی جا افتاد، تمام اموال معابد میترایی را به نفع کلیسا مصادره کردند. حتی‌الامکان به جای معابد میترایی کلیسا ساخته شد و در جایی که مهرابه‌ها زیرزمینی بودند، بر بالای آن‌ها کلیسا بنا کردند.
مهم‌ترین نمونه این ابنیه کلیسای San Clemente روم است که هنوز هم دایر و در زیر آن بقایای مهرابه و کلیسای اولیه‌ای هم که روی آن ساخته شده بود، قابل بازدید است. در سال 390 تمام مذاهب غیر از مسیحیت ممنوع شدند و در عمل به مسیحیان افراطی اختیار داده شد که بقیه مهرابه‌ها را خراب کرده، پیروان میترا را قتل عام کنند. این کار میترایی‌زدایی چنان با شدت و دقت انجام گرفت که اکنون به عنوان نمونه در ظاهر حتی یک کتاب از مراسم و آیین‌های این مذهب قدیمی باقی نمانده است.
شباهت‌های میتراییسم و مسیحیت
دایره‌المعارف بریتانیکا به شباهت‌های آشکار بین میتراییسم و مسیحیت اشاره دارد. برخی ازاین شباهت‌ها عبارتند از:
1- علامت صلیب در آیین مهر نیز بوده و بر پیشانی سربازان مهرپرست داغ یا خال‌کوبی می‌شده و علامت دین مسیح نیز است.
2- مسیح در غار یا (دالان دراز) پا به عرصه وجود می‌نهد و در پایان نیز از سنگ برخاسته به آسمان می‌رود. این مسئله برای مهر نیز وجود دارد.
3- میهمانی مقدس آخرین شام به طوری که در انجیل آمده با شام آخرین شب مهر شباهت دارد.
4- هر دو از مادرانی باکره به وجود می‌آیند.
5- هیچ‌یک زن نمی‌گیرند.
6- مهر با کشتن گاو موجب زنده شدن موجودات و تجدید حیات یافتن آنان می‌شود و حضرت مسیح نیز مردگان را از گور بر می‌خیزاند.
7- غسل تعمید در آیین مهر از ضروریات بود و نیز همین امر جزو آداب اصلی مسیحیت است.
8- از مراسم و آداب مهر این بود که همه حاضران در خوردن از یک قطعه نان و شربت هوم (هئومه) شرکت می‌کردند و این امر در مناسک مسیحی وجود دارد.
9- میترا در پایان جهان به این عالم باز می‌گردد تا جهان را پر از عدل و داد کند و اشخاص صالح و درستکار را از اشخاص گناهکار جدا کند و به درستکاران شراب مقدس یعنی هئومه ممزوج با روغن بدهد تا عمر جاوید یابند. حضرت عیسی نیز در پایان جهان به این دنیا باز خواهد گشت.
10- از اجزای مراسم آیین مهر ناقوس و روشن کردن شمع است که هر دو در آیین مسیحیت نیز به چشم می‌خورد.
یکی دیگر از آداب آیین مسیحیت تزیین درخت کاج است که در آن نیز اشتراک دیگری بین مسیحیت و باورهای ایران باستان مشاهده می‌شود. نخستین بار مارتین لوتر که بنیانگذار مذهب پروتستان بود، در شب سال نو شاخه‌ای را به خانه آورد و تزیین کرد تا بعدها که بر درخت مجسمه فرشته‌ها، گوی و میوه کاج تزیین شده آویزان کردند. کاج نماد فصل و شادی‌بخش است و مهم‌ترین تزیین این کاج، ستاره‌ای است که در بالای کاج قرار می‌گیرد.
این ستاره تزیینی، نماد ستاره‌ای است که ولادت مسیح را بشارت داد و در تاریخ ثبت است که سه نفر ستاره‌شناس ایرانی زرتشتی آن را شناسایی کردند و به دنبال آن رفتند تا جایگاه تولد مسیح را پیدا کردند.
باورهای فرهنگی در طول تاریخ از روزگار باستان تا به امروز در حال تبادل هستند. این باورها نه تنها ارزشی از اعتقادات فرهنگی و خصوصا باورهای دینی و آیینی را کم نخواهد کرد بلکه نشان از تاثیر و تاثر فرهنگ‌ها بر یکدیگر دارد. باورهای امروز ما پوسته‌های روی هم قرار گرفته تجربه‌ها و دانسته‌های فرهنگی اعتقادی گذشتگان هستند که از دیرباز به‌دنبال جست‌وجوی خالق بوده‌اند و امروز با وجود پیامبران الهی بزرگواری همچون مسیح انسان‌ها راه یگانه‌پرستی را یافته‌اند.
منابع:
-رودلف کارل بوتلمان، مسیح و اساطیر/ترجمه مسعود علیا/1385
-هاشم رضی، آیین مهر (دوره سه جلدی) / 1385
-رضا مرادی‌غیاث‌آبادی، راهنمای جشن‌های ایران باستان/1384
-احمد بیرشک و دیگران، گاهشماری در تمدن ایرانی و مسیحی/1358
-بهرام گرامی، یلدا و کریسمس/مقاله در مجله اینترنتی فریا www. farya. com
-دایره‌المعارف بریتانیکا www. britannica. com
*کارشناس ارشد تاریخ